Η Αστυπαλίτικη φορεσιά

Είναι αδιαμφισβήτητο ότι τα νησιά του αρχιπελάγους διέπει μια ενιαία καλλιτεχνική παράδοση, αποτέλεσμα τόσο της φυλετικής τους ενότητας όσο και της κοινής ιστορικής τους μοίρας. Το φαινόμενο της ενδυματολογικής ποικιλίας, άγνωστο από άλλους γεωγραφικούς χώρους και πολιτισμούς, δείχνει συνειδητή διάθεση να εξαρθεί η τοπική ιδιαιτερότητα, ακόμα και σε γειτονικές περιοχές.

Η Αστυπαλίτικη φορεσιά είναι από τις πιο ιδιόρρυθμες φορεσιές της Δωδεκανήσου. Χαρακτηρίζεται από επιβλητικότητα και πολυτέλεια με κεντήματα, ακριβά πετράδια και πολύτιμα υφάσματα. Η φορεσιά της Αστυπάλαιας είναι κατά κοινή ομολογία ένα κράμα με επιρροές από το Βυζάντιο, την Ανατολή και τη Βενετία, αφού οι Βενετοί κυριάρχησαν στο νησί για σχεδόν 300 χρόνια. Ίσως σε κάποιο βαθμό να θυμίζει βαρύτιμα ιερατικά άμφια. Πιθανολογείται ότι έχει τις ρίζες της στη γιορτινή ενδυμασία των γυναικών του νησιού από τον 17ο έως και τον 19ο αιώνα. Κατά την Ιωάννα Παπαντωνίου, οι ελληνικές φορεσιές φτιάχτηκαν περισσότερο για να εντυπωσιάσουν παρά για να αναδείξουν την ομορφιά του κορμιού με χρώματα, πολυτελή υλικά και στολίδια.

Η Αστυπάλαια υπήρξε αξιόλογος εμπορικός σταθμός και ήταν σε επικοινωνία με την Κωνσταντινούπολη, την Σμύρνη, την Αλεξάνδρεια, αλλά και την Κύπρο για τα υφάσματα, αν και κάποια υφάσματα για τα πουκάμισα μπορεί να έδιναν και οι ντόπιοι αργαλιοί ή και από άλλα νησιά.

Σχετικά με τα κοσμήματα, τον 18ο αιώνα κυριαρχεί η τεχνική κατασκευής κοσμημάτων από λεπτό φύλλο χρυσού. Στην Αστυπάλαια κυριαρχούν τα σφαιρικά σκουλαρίκια και τα αμφικωνικά στοιχεία νεώτερων περιδεραίων της Κρήτης, που προέρχονταν κατά κύριο λόγο από εργαστήρια της Βενετίας, της Αδριατικής ή της Ελλάδας, κυρίως της Κρήτης.

Η αστυπαλίτικη φορεσιά συναντάται σε τέσσερις μορφές:

• «το Χρυσομάντηλο» (το χρυσό επιμετώπιο) ή αλλιώς «Σκολοπεντράτο» (εικ 13) (από τα μοτίβα που ήταν κεντημένα στα μανίκια που έμοιαζαν με σαρανταποδαρούσα, γνωστή και ως «σκολόπεντρα» στην Αστυπάλαια και γενικά το λένε "ξόμπλι"). Θεωρείται η πλουσιότερη φορεσιά που φορούσαν κυρίως κοπέλες που προέρχονταν από πλούσιες οικογένειες.
  Χαρακτηριστικό της φορεσιάς είναι το ασημένιο ζωνάρι και μια αλυσίδα ασημένια η λεγόμενη «αρματωσιά» με μια αρωματοθήκη και ένα ασημένιο ψαράκι στο τελείωμά της που περιέχει βελόνα, κλωστή και ψαλιδάκι. Τέλος ξεχωρίζουν οι κόκκινες χρυσοκέντητες κάλτσες και οι φελλοί, αλλά και τα χρυσοκεντημένα πασούμια.
• "τα Σκλέτα" ή η "Καλιαράτη" (εικ 10) που πήρε το όνομα της από το διαφορετικό κέντημα που έχει στα μανίκια από την "σκολοπεντράτη".Τα ξόμπλια των μανικιών της λέγονται "Καλιαράτα" γιατί στα μανίκια κεντιούνται οι "καλιάρες" (κατσαριδάκια).
• "το Ιερό" και "το Μισό". Για αυτές τις δύο μορφές δυστυχώς δεν υπάρχει καμία πληροφορία ή καταγραφή για την περιγραφή τους. Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι ήταν απλούστερες φορεσιές που φοριούνταν από κοπέλες κατώτερης κοινωνικής τάξης.

Όσο για την αντρική φορεσιά, αυτή θυμίζει φορεσιές άλλων νησιών, αφού αποτελείται από την βράκα, το ζωνάρι, το γελέκο και σανταμάρκα, καθώς και στο κεφάλι κόκκινο φέσι με μεγάλη φούντα.

Πιστά αντίγραφα της Αστυπαλίτικης φορεσιάς μπορείτε να δείτε στην Αστυπάλαια, στο "Αστυπαλίτικο Σπίτι", στην ιδιωτική συλλογή παλαιών αντικειμένων λαογραφικού ενδιαφέροντος της νοικοκυράς, κυρίας Πόπης Αχλαδιώτη, μεταξύ Χώρας και Πέρα Γιαλού, όπου μπορείτε να δείτε μεταξύ άλλων, πώς ήταν ένα παραδοσιακό Αστυπαλίτικο σπίτι (τηλ. 2243061267).

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΜΕ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΑΣΤΥΠΑΛΙΤΙΚΗ ΦΟΡΕΣΙΑ

Όμορφή μου Αστυπαλίτισσα με την ωραία φορεσιά
Με τόση ομορφιά μου’χεις κλέψει την καρδιά

Τα πασουμάκια τα χρυσά σαν περπατούνε στα στενά
Ακούγονται σαν την καρδιά όταν στενάζει και πονά.

Τα κουδουνάκια τα μικρά που’χει πάνω η φορεσιά
Είναι ίδια φυλαχτά δοσμένα από την Παναγιά

(Στίχοι: Αντώνης Πετρινώλης, Μιχελής Καλής, Γιάννης Πόλος)

Πηγές:

• Αστυπάλαια (1948), Αθηνά Ταρσούλη
• Πολιτιστικός Μορφωτικός Σύλλογος Αστυπάλαιας «Το Κάστρο της Αστυπάλαιας»
• Ελληνικές τοπικές ενδυμασίες (1996), Ιωάννα Παπαντωνίου
• Πολιτιστικό πρόγραμμα «Η παραδοσιακή φορεσιά της Αστυπάλαιας και τραγούδια της νύφης και της αγάπης», σχολικό έτος 2016-17, υπεύθυνη καθηγήτρια: Στέλλα Παπαδοπούλου
• https://www.rodiaki.gr/article/403667/gynaikeia-paradosiakh-foresia-astypalaias