Το ταξίδι της Πεταλούδας μέσα στους αιώνες

Μακρινή, σαν του παραμυθιού βασιλοπούλα, στην καρδιά του Αιγαίου, βρίσκεται η Αστυπάλαια ανάμεσα σε Αμοργό, Σαντορίνη και Ανάφη, νοτιοδυτικά της Κω. Οι κάτοικοί της τη λένε Αστροπαλιά και Αστυπαλιά - οι ξένοι την έλεγαν Stampaglia. Είναι το δυτικότερο νησί της Δωδεκανήσου, με έκταση 99 τ.χλμ., 18 χιλιόμετρα μάκρος και 13 πλάτος, σε σχήμα πεταλούδας. Μια πεταλούδα μέσα στο πέλαγος του Αιγαίου.

Η Αστυπάλαια πρωτοκατοικήθηκε από τους Κάρες, που την ονόμαζαν Πύρρα, για το κοκκινόχρωμό της χώμα. Την έλεγαν ακόμα και Πυλαία, αλλά και για τα πολλά και μυροβόλα λούλουδά της και για τους καρπούς της, οι αρχαίοι την είχαν ονομάσει «Θεών Τράπεζα».

Για την ονομασία της Αστυπάλαιας πολλοί πιστεύουν ότι προέρχεται από το «Άστυ παλαιόν», επειδή προτού την κατοικήσουν οι Έλληνες την είχαν εμπορικό σταθμό οι Φοίνικες. Από όλους τους θαλασσινούς, η Αστυπάλαια θεωρήθηκε ως μία αξιόλογη εμπορική σκάλα, συνδέοντας τη Δύση με την Ανατολή, μα περισσότερο ανάμεσα στην Κύπρο, την Ρόδο, την Κω και τη λοιπή Ελλάδα. Αν και οι αρχαίοι συγγραφείς λίγα είπαν για την Αστυπάλαια, από παλιές επιγραφές που βρέθηκαν εκεί και αλλού μαθαίνουμε πως το νησάκι αυτό σημείωσε ακμή εκείνα τα απόμακρα χρόνια. Απόδειξη της ακμής του τόπου αποτελεί το γεγονός ότι η Αστυπάλαια είχε πρυτανείο, στοά, αγορά και ιερά που λάτρευαν το Δία, τον Ασκληπιό, την Αθηνά, τον Ποσειδώνα, την Άρτεμη και το Διόνυσο.

Στη Ρωμαϊκή εποχή, επειδή το νησί έχει φυσικά λιμάνια και βαθουλούς όρμους, το μεταχειρίζονταν ως ορμητήριο για την καταδίωξη των κουρσάρων. Οι Ρωμαίοι είχαν συνάψει συμμαχία με την Αστυπάλαια και της έδωσαν το προσωνύμιο “civitas foederata” (ελλ. Ομόσπονδη πολιτεία). Αφού οι Φράγκοι κυρίεψαν το Βυζάντιο στην τέταρτη σταυροφορία του 1204 και μοιράστηκαν τα νησιά του Αιγαίου, ο δούκας της Νάξου, Μάρκος Σανούδος, θρόνιασε στην Αστυπάλαια τον βενετσιάνο αριστοκράτη Giovanni Querini, που στάθηκε ο πρώτος κτήτορας του Κάστρου. Οι Βυζαντινοί κατέκτησαν και πάλι την Αστυπάλαια το 1269 με επικεφαλής τον ναύαρχο Λικάριο. Μα ήρθε το 1310 ο Giovanni Querini ο δεύτερος και την ξανακυρίεψε με την βοήθεια του Μάρκου Γριμάνη. Θα την ονόμαζε «Αστυνέα» και οι Querini θα έμεναν κύριοι του νησιού σχεδόν για 300 χρόνια και ο καθένας με την σειρά του θα ανακαίνιζε και θα μεγάλωνε το Κάστρο της.

Οι άρχοντες έχασαν για πάντα την Αστυπάλαια όταν ήρθε το 1537 μ.Χ. ο φοβερός πειρατής Hayreddin Barbarossa. Διατήρησαν όμως την ανάμνηση της παλιάς τους δόξας, αλλά και τον επίσημο τίτλο στην Βενετία οι μακρινοί τους απόγονοι που υπογράφονται «Querini Stampalia». Μάλιστα, ο κόμης Giovanni Querini di Stampalia ήταν ο τελευταίος απόγονος της οικογένειας Querini di Stampalia. Όταν πέθανε, κληροδότησε στην πόλη όλα τα υπάρχοντα του με σκοπό τη δημιουργία του ιδρύματος Querini di Stampalia, κοντά στην πλατεία του Αγ. Μάρκου, το οποίο εξακολουθεί να είναι ένα από τα πιο σημαντικά μουσεία της πόλης.

Αργότερα, οι Τούρκοι παραχώρησαν πολλά προνόμια στην Αστυπάλαια, με ελεύθερη αυτοδιοίκηση, ενώ οι κάτοικοι πλήρωναν μόνο έναν μικρό ετήσιο φόρο, το «μακτού»*. Έτσι, το νησί διατήρησε την ελληνικότητά του και την ελληνική γλώσσα και έζησαν ειρηνικά χρόνια με τους Τούρκους. Το εμπόριο και η σπογγαλιεία βρίσκονται σε μεγάλη ακμή, καθώς και η ελληνική παιδεία. Όμως με τον ξεσηκωμό του 1821, όλα σταμάτησαν για να ριχτούν οι Έλληνες στον Ιερό Αγώνα. Με την συνδιάσκεψη του Λονδίνου το 1841 αποφασίζεται να επιστρέψει η Αστυπάλαια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ωστόσο διατηρεί την αυτοδιοίκησή της, πληρώνοντας έναν ελαφρύ φόρο. Όταν όμως το 1870 οι Οθωμανοί αποφασίζουν την κατάργηση της αυτοδιοίκησης και την επιβολή βαριών φόρων το νησί αντιμετωπίζει σοβαρό πρόβλημα.

Το 1881 εντάσσεται στην επαρχία Καλύμνου όμως οι οικονομία του νησιού καταρρέει, οι κάτοικοι μεταναστεύουν και η παρακμή κυριαρχεί ως το τέλος της τουρκοκρατίας που οριοθετείται με την εισβολή των Ιταλών στις 23 Απριλίου το 1912. Η κατάληψη της Αστυπάλαιας από τους Ιταλούς στις 23 Απριλίου το 1912 προξένησε χαρά και αγαλλίαση στους κατοίκους αλλά και προσμονή και των άλλων νησιών του Δωδεκανησιακού συμπλέγματος γιατί τη θεώρησαν λύτρωση.

Μετά την υπογραφή της ειρήνης μεταξύ Ιταλών και Οθωμανών τον Οκτώβρη του 1912, συμφωνήθηκε η επιστροφή των Δωδεκανήσων στου Οθωμανούς εάν και εφόσον απέσυραν οι δεύτεροι τα στρατεύματα τους από τη Λιβύη. Κάτι που δεν έγινε ποτέ γιατί εντωμεταξύ ξεσπά ο Α’ παγκόσμιος πόλεμος. Μετά την Μικρασιατική καταστροφή, ο Μουσολίνι οριστικοποιεί την Ιταλική κατοχή στα Δωδεκάνησα με τη Συνθήκη της Λοζάνης στις 24 Ιουνίου 1923.

Οι Ιταλοί χαρακτηρίζονται σκληροί και στόχευαν την ορθόδοξη πίστη, την Ελληνική γλώσσα και παιδεία. Αξίζει να σημειωθεί η σημαντική αντίσταση που προέβαλαν οι δάσκαλοι από το 1936 ως το 1940. Κατά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο οι Ιταλοί ηττώνται, συνθηκολογούν και το 1943 αποσύρονται, ενώ τα Δωδεκάνησα καταλαμβάνουν οι Γερμανοί. Γερμανοί αλεξιπτωτιστές πέφτουν στα Καμινάκια και στη Μαλτεζάνα και κρατούν το νησί ως την 8 Μαΐου 1945. Κατά την διάρκεια της Γερμανικής κατοχής οι κάτοικοι θα υποφέρουν.

Η περίοδος από τις 9 Μαΐου 1945 ως και τις 31 Μαρτίου 1947 καταγράφεται στα Δωδεκάνησα ως «περίοδος της Αγγλοκρατίας». Η επίσημη ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου με την Ελλάδα γίνεται στις 7 Μαρτίου 1948.

* Στα Δωδεκάνησα, που λέγονταν Νότιες Σποράδες, είχε επιβληθεί κατά την Τουρκοκρατία ένα προνομιακό καθεστώς. Πλήρωναν κάθε χρόνο ένα χρηματικό ποσό, που λεγόταν «μακτού» και ήταν απαλλαγμένο από κάθε άλλο φόρο πού κατέβαλλαν οι κάτοικοι των άλλων διαμερισμάτων της Αυτοκρατορίας (Χατζηφώτης, 2001).

ΠΗΓΕΣ

1. Ταρσούλη, Αθ. (2001). Αστυπάλαια. Εκδόσεις Άγρα.
2. Χατζηφώτης, Ιωάννης Μ. (2001). Η καθημερινή ζωή των Ελλήνων στην Τουρκοκρατία. Εκδόσεις Παπαδήμας.