Το βρεφικό νεκροταφείο της Αστυπάλαιας

09 Μαρτίου 2019

Το μοναδικό στον κόσμο, η προέλευση του οποίου χάνεται μέσα στους αιώνες της ιστορίας και στους θρύλους της Μεσογείου.

Το βρεφικό νεκροταφείο της Αστυπάλαιας αποκαλύφθηκε το 1995, έπειτα από διερευνητική ανασκαφή σε οικόπεδο στην περιοχή της Κυλίνδρας, στην Χώρα της Αστυπάλαιας. Οι πρώτες διερευνητικές τομές ανέδειξαν ένα εύρημα μεγάλης αρχαιολογικής, ανθρωπολογικής και ιστορικής αξίας. Πληθώρα αγγείων με εκχυτρισμένα μωρά (θαμμένα σε αγγεία, η λέξη προέρχεται από τη χύτρα).

CylindraCemetery2 1

Τα ευρήματα χρονολογούνται από την γεωμετρική περίοδο έως και τους ελληνιστικούς χρόνους. Μέχρι στιγμής έχουν καταγραφεί πάνω από 3.000 αρχαία αγγεία με σκελετούς μωρών. Το νεκροταφείο δεχόταν θνησιγενή νεογνά και βρέφη μέχρι δύο ετών, τα οποία σύμφωνα με το έθιμο τοποθετούνταν μέσα σε αγγεία, για τα οποία θεωρούνταν ότι προφύλασσαν τα βρέφη όπως η μήτρα. Τα αγγεία θάβονταν σε εξέδρες, το ένα δίπλα στο άλλο.

Τα πιο παλιά αγγεία είναι υδρίες με γραπτή διακόσμηση και χρονολογούνται στην ύστερη γεωμετρική εποχή. Τα αγγεία της αρχαϊκής περιόδου είναι πολύ περισσότερα από τα γεωμετρικά, με σπάνια μοτίβα, ενώ υπάρχει πολύ μεγάλος αριθμός αμφορέων ποικίλων σχημάτων και προελεύσεων: Σάμου, Χίου, Θάσου, Κω, Ρόδου, Κνίδου, Κλαζομενών, ακόμη και τύπου Χαναάν - Παλαιστίνης. Το νεκροταφείο πιθανολογείται ότι βρισκόταν κοντά σε Ιερό της Ειλειθυίας, κόρης του Δία και της Ήρας, που ήταν η προστάτιδα της λοχείας και των επιτόκων. Το ιερό δεν έχει αποκαλυφθεί μέχρι σήμερα.

Για την τοποθέτηση του βρέφους μέσα στο αγγείο διανοιγόταν συνήθως μια οπή στο κοίλο μέρος του, η οποία στη συνέχεια καλυπτόταν με το κομμάτι που είχε αποκοπεί ή με κάποιο όστρακο ή λίθο. Η πλέον συνηθισμένη θέση του σώματος στο εσωτερικό του σκεύους ήταν με τα πόδια προς τον πυθμένα και το κεφάλι προς τον λαιμό του, ο οποίος σφραγιζόταν με λίθο. Όταν χρησιμοποιούνταν ευρύστομα αγγεία για την ταφή, ο εγχυτρισμός του βρέφους γινόταν κανονικά από το στόμιο του αγγείου, και σπανίως από τον πυθμένα του.

CylindraCemetery3

Η κτέριση των βρεφών με μικρογραφικά εργαλεία (λεπίδες οψιανού, ξέστρα κ.λπ.) και σε μια περίπτωση με λίθινη χάντρα, αλλά και του άμεσου περιβάλλοντος με κοχύλια (πορφύρες, κώνους κ.λπ.) δείχνει ένα τελετουργικό σύνθετο, που περιελάμβανε πυρές με καρπούς (σταφύλι, σιτάρι, αμύγδαλα, κριθάρι, φακή, ελιές) και κατανάλωση κρέατος αιγοπροβάτων, δηλαδή προσφορές φαγητού στα νεκρά παιδιά ή επιτόπια κατανάλωση (επιτάφια γεύματα) από τους συγγενείς.

Από την έως τώρα μελέτη του σκελετικού υλικού του νεκροταφείου προκύπτει ότι τα οι εγχυτρισμοί αφορούσαν κατά κανόνα θνησιγενή νεογνά –σε ποσοστό που ξεπερνά το 75% των συνολικών ταφών. Υπάρχουν επίσης ελάχιστοι εγχυτρισμοί μεγαλύτερων βρεφών και νηπίων και ορισμένα παραδείγματα με δίδυμα.

Αξίζει να σημειώσουμε ότι στον αρχαίο κόσμο, τα βρέφη και τα νεογνά (λόγω της μεγάλης θνησιμότητας) δεν θεωρούνταν κανονικά μέλη της κοινωνίας και για τον λόγο αυτό δεν λάμβαναν τις ίδιες τιμές με αυτές των ενηλίκων. Σύμφωνα, μάλιστα, με τον Πλούταρχο, τα πολύ μικρά παιδιά δεν δέχονταν σπονδές ούτε φροντίδα στους τάφους τους, καθώς η νομοθεσία το απαγόρευε (Σύμφωνα με έρευνα της αρχαιολόγου Μαρίας Μιχαλάκη-Κόλλια και σχετικό της άρθρο στα «Δωδεκανησιακά Χρονικά».). Από την έρευνα όμως έχει διαπιστωθεί ότι υπήρχε τελετουργική καύση σπόρων, που μαζί με τα κοχύλια, τη χάντρα και τα εργαλεία, διαμορφώνουν έναν εθιμικό ορίζοντα ταφικών πρακτικών.

Η πληθώρα των εκχυτρισμένων βρεφών και η μεγάλη χρονική έκταση που καταλαμβάνουν τα ευρήματα μαρτυρούν την σπουδαιότητα της Αστυπάλαιας κατά την αρχαιότητα ως κόμβου στρατηγικής σημασίας. Πιθανολογείται ότι θάβονταν εδώ βρέφη από όλη τη Μεσόγειο, εικασία που μένει να επιβεβαιωθεί από την ανθρωπολογική έρευνα.

Η συνήθεια της ύστερης νεολιθικής/πρώιμης εποχής του χαλκού αποκαλύφθηκε το 2017 και σε άλλη ανασκαφή στο νησί, στην περιοχή Βαθύ, όπου και πάλι έχουν ταφεί βρέφη με την μέθοδο του εγχυτρισμού, αυτήν τη φορά κατά τη γεωμετρική περίοδο. Και σε αυτή την περίπτωση, πρόκειται για ταφές βρεφών που γίνονται σε οργανωμένο χώρο. Στο Βαθύ ανασκάπτει ο Δρ. Ανδρέας Βλαχόπουλος του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και της Αρχαιολογικής Εταιρείας.

CylindraCemetery4

Αν και ο ενταφιασμός βρεφών και παιδιών μέσα σε μεγάλα αγγεία είναι ένα ταφικό έθιμο που απαντά σε πολλές περιοχές της Μεσογείου όχι μόνο στους ιστορικούς αλλά και στους προϊστορικούς χρόνους, η μοναδικότητα της Κυλίνδρας έγκειται στο χαρακτηριστικό ότι αποτελεί χώρο ταφής αποκλειστικά για νεογνά και βρέφη, τα περισσότερα από τα οποία πέθαναν κατά τη γέννησή τους, με μεγάλη πυκνότητα των ταφών και διάρκεια χρήσης.

Η μοναδικότητα του ευρήματος στην Αστυπάλαια έχει αποκτήσει μεγάλο διεθνές ενδιαφέρον. Στα ευρήματα εργάζεται ομάδα ανθρωπολόγων υπό τον καθηγητή Βιοαρχαιολογίας του University College of London Simon Hillson σε συνεργασία με την Εφορία Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου, ενώ τα δύο τελευταία χρόνια εργάζεται με το ίδιο αντικείμενο και διεθνής ομάδα από Άγγλους, Καναδούς, Φιλανδούς και Αμερικανούς μελετητές με διάφορες ειδικότητες στον ανθρώπινο σκελετό.